Jak powszechny jest konflikt interesów w nauce i jak na nią wpływa?

Konflikt interesów w nauce można najszerzej i najprościej zdefiniować jako „sprzeczność pomiędzy podstawowym interesem naukowca a jego drugorzędnym interesem.” Podstawowym interesem naukowca może być: postęp w nauce, dobro pacjentów, edukowanie studentów, obywateli lub współpracowników. Drugorzędnym interesem naukowca może być: korzyść finansowa, awans zawodowy, uznanie osobiste, obecność w mediach, udzielenie przysługi rodzinie, przyjacielowi czy współpracownikowi, przywiązanie do własnych przekonań, zaangażowanie polityczne^[1]. Najczęściej ujawniany jest finansowy konflikt interesów.

Jak powszechny jest konflikt interesów w nauce?

– 36% publikacji medycznych, które były najczęściej cytowane w okresie 10 lat, było finansowanych przez przemysł farmaceutyczny i biotechnologiczny. Fundusze 84% najczęściej cytowanych na przestrzeni 10 lat randomizowanych, kontrolowanych badań klinicznych pochodziły od firm farmaceutycznych i biotechnologicznych. I około 97% najczęściej cytowanych badań klinicznych, opublikowanych w ciągu 5 ostatnich przeanalizowanych lat, było finansowanych przez te firmy, z czego ponad połowa wyłącznie przez nie^[2].

– Wkład finansowy przemysłu farmaceutycznego i biotechnologicznego w badania biomedyczne i rozwój biomedycyny w Stanach Zjednoczonych wynosił 32% ogółu funduszy w 1980 roku^[3]. A w roku 2007 już 58%, co czyniło z niego największego sponsora amerykańskich badań biomedycznych^[4]. Ponad 90% amerykańskich przedsiębiorstw z branży biomedycznej przyznaje, że ma powiązania ze środowiskiem akademickim, z czego ponad połowa sponsoruje akademickie badania naukowe^[5].

– Od 23 do 28% badaczy uniwersyteckich zajmujących się badaniami biomedycznymi otrzymuje fundusze od firm farmaceutycznych i biotechnologicznych^[3].

– Przemysł farmaceutyczny finansuje około 70% badań klinicznych leków w USA^[6][7].

– Analiza 789 artykułów opublikowanych w ciągu jednego roku na łamach głównych czasopism biomedycznych wykazała, że 34% ich głównych autorów miało znaczący finansowy interes osobisty (udziały w kapitale własnym firmy, jej patentach, obecność w radzie konsultacyjnej lub na stanowisku kierowniczym firmy) w publikacji badania^[3].

– Ankieta przeprowadzona wśród przeszło 3 000 amerykańskich lekarzy (pediatrów, internistów, kardiologów, lekarzy rodzinnych, anestezjologów i chirurgów) wykazała, że 94% z nich miało jakiś rodzaj związku z firmami farmaceutycznymi. 83% otrzymywało żywność lub napoje oraz bilety na wydarzenia sportowe lub kulturalne, a 78% próbki leków od tych firm. 35% lekarzy otrzymywało od przemysłu farmaceutycznego zwrot kosztów związanych z eksperckimi spotkaniami lub z ustawicznym kształceniem medycznym, a 28% dostawało od niego wypłaty za wykłady, konsultacje lub werbowanie pacjentów do badań klinicznych^[8].

– W 2011 roku na łamach czasopisma Journal of the American Medical Association (JAMA) ukazał się przegląd 29 metaanaliz dotyczących leczenia farmakologicznego, które zostały opublikowane w czasopismach medycznych z wysokim impact factor. Metaanalizy zawierały łącznie 509 randomizowanych, kontrolowanych badań klinicznych. Okazało się, że tylko 2 metaanalizy informowały o źródłach finansowania badań, ale żadna nie zawierała informacji o związkach autorów badań z firmami farmaceutycznymi lub o zatrudnieniu autorów przez te firmy. Z 318 badań, które zawierały informacje o źródłach ich finansowania, 219 (69%) było finansowanych przez przemysł farmaceutyczny. Ze 132 badań, które informowały o funduszach autora, 91 (69%) miało co najmniej 1 autora, który był finansowo powiązany z producentami leków. W 7 metaanalizach, w przypadku wszystkich zawartych w nich badaniach zachodziła co najmniej jedna forma jawnego konfliktu interesów, ale tylko 1 z tych 7 metaanaliz informowała o funduszach badań, natomiast żadna nie informowała o związkach autorów badań z przedsiębiorstwami farmaceutycznymi lub o zatrudnieniu autorów przez nie^[9].

– Analiza 1 534 artykułów z dziedziny onkologii opublikowanych w ciągu jednego roku w 8 prestiżowych czasopismach medycznych wykazała, że w przypadku 29% artykułów zachodził konflikt interesów^[10]. Z analizy 289 badań klinicznych i 43 edytoriali opublikowanych w okresie jednego roku na łamach Journal of Clinical Oncology wynika, że przemysł farmaceutyczny finansował 44% badań klinicznych. Co najmniej jeden typ konfliktu interesów był jawny w przypadku 69% badań klinicznych i 51% edytoriali^[11].

– Podręcznik diagnostyczno–statystyczny DSM, nazywany „Biblią Psychiatrii”, w którym sklasyfikowane, zdefiniowane i opisane są zaburzenia psychiczne, jest wydawany przez Amerykańskie Towarzystwo Psychiatryczne. Okazuje się, że 57% członków zespołu zadaniowego DSM–IV miało związki finansowe z firmami farmaceutycznymi. W przypadku dwóch grup roboczych (jedna zajmująca się zaburzeniami nastroju, a druga schizofrenią i innymi zaburzeniami psychotycznymi), 100% ich członków miało powiązania finansowe z tymi firmami. Ogółem 56% członków wszystkich grup roboczych pracujących nad DSM–IV miało związki finansowe z przemysłem farmaceutycznym^[12][13]. Kolejne wydanie podręcznika, DSM–5, ukazać się ma w maju 2013 roku. Ale już wiadomo, że 69% członków zespołu zadaniowego DSM–5 ma związki finansowe z producentami leków. 100% członków grupy roboczej zajmującej się zaburzeniami snu i 83% członków grupy zajmującej się zaburzeniami psychotycznymi ma powiązania finansowe z tymi firmami^[13]. Ogółem 56% członków wszystkich grup roboczych pracujących nad DSM–5 ma związki finansowe z przemysłem farmaceutycznym^[14].

– Analiza 500 badań klinicznych opublikowanych na przestrzeni 20 lat w 5 wpływowych czasopismach medycznych pokazała, że ogółem 36% z nich było sponsorowanych przez przemysł farmaceutyczny, ale na przestrzeni ostatnich czterech przeanalizowanych lat – już 62%^[15].

– 90% specjalistów, którzy opracowywali wytyczne praktyki klinicznej Amerykańskiego Towarzystwa Psychiatrycznego odnośnie leczenia schizofrenii, choroby afektywnej dwubiegunowej i zaburzeń depresyjnych, miało powiązania finansowe z branżą farmaceutyczną^[16].

– Analiza ponad 500 badań klinicznych opublikowanych na łamach czterech czasopism psychiatrycznych w 1992 roku i 2002 roku wykazała, że fundusze 25% badań z 1992 roku i 57% badań z 2002 roku pochodziły od producentów leków^[17]. Z analizy blisko 400 badań klinicznych, które ukazały się w ciągu 3 lat na łamach czterech prestiżowych czasopism psychiatrycznych (American Journal of Psychiatry, Archives of General Psychiatry, Journal of Clinical Psychopharmacology, Journal of Clinical Psychiatry) wynika, że 60% z nich było finansowanych przez firmy farmaceutyczne, a w przypadku autorów 47% badań zachodził finansowy konflikt interesów^[18].

Jak konflikt interesów wpływa na badania naukowe?

Badania, w przypadku których doszło do konfliktu interesów:

• częściej mają korzystne dla  producenta (sponsora) wyniki i wnioski^{[3][10][15][18][19][20][21][22]},
• są rzadziej publikowane^[20],
• pod względem jakości metodologicznej nie ustępują, a nawet przewyższają inne badania^{[18][20][21][22]}, ale już metaanalizy sponsorowane przez przedsiębiorstwa farmaceutyczne i biotechnologiczne są gorsze pod względem jakości metodologicznej (m.in. od metaanaliz Cochrane Collaboration)^[23][24],
• częściej ich wyniki i wnioski okazują się nieprawdziwe lub przesadzone^[25][26].

Słynne medyczne skandale powstałe w wyniku finansowego konfliktu interesów

– Avandia (rozyglitazon), lek na cukrzycę, z powodu poważnego ryzyka groźnych powikłań kardiologicznych związanych z jego stosowaniem został wycofany ze sprzedaży w Europie w 2010 roku, a jego sprzedaż w USA została ograniczona. W przypadku 53% artykułów na temat tego leku i 45% ich autorów zachodził finansowy konflikt interesów. 94% naukowców, którzy wydali pozytywną opinię odnośnie bezpieczeństwa leku, miało finansowe związki z przemysłem farmaceutycznym^[27]. W 2012 roku GlaxoSmithKline (producent leku) został ukarany sumą 3 miliardów dolarów za nielegalne promowanie leku antydepresyjnego Paxil, propagowanie leku Wellbutrin poza dozwolonym zakresem jego stosowania, zatajenie danych dotyczących ubocznych skutków leku przeciwcukrzycowego Avandia oraz korumpowanie lekarzy w zamian za przepisywanie leków koncernu. Było to największe w historii Stanów Zjednoczonych oszustwo dotyczące opieki zdrowotnej. Zdaniem jednego z amerykańskich kardiologów, „lek Avandia spowodował zawał serca lub śmierć od 50 tysięcy do 100 tysięcy chorych na cukrzycę”.

– Vioxx (rofekoksyb), lek przeciwbólowy, został wycofany z obrotu na całym świecie w 2004 roku z powodu zwiększonego ryzyka powikłań sercowo–naczyniowych (w tym zawału serca i udaru) przy jego dłuższym zażywaniu. 4 lata wcześniej, na łamach New England Journal of Medicine ukazało się badanie, którego wnioski wskazywały na to, że Vioxx jest bezpieczniejszy niż inny lek – naproksen. Co prawda, autorzy informowali, że pacjenci, którzy mieli już wcześniej problemy z układem krążenia, mają zwiększone ryzyko zawału serca przy stosowaniu Vioxxu, ale w przypadku reszty pacjentów ryzyko nie było istotne statystycznie. Badanie nie ostrzegało, że pacjenci zażywający ten lek narażają się na wyższe ryzyko powikłań zakrzepowych, bez względu na to, czy wcześniej mieli problemy z układem sercowo–naczyniowym, czy nie mieli. I ostatecznie, autorzy nie napisali we wnioskach, że lek jest bardziej szkodliwy dla zdrowia niż naproksen. Wszyscy autorzy artykułu mieli finansowe powiązania z firmą Merck (producentem leku) albo byli przez nią zatrudnieni^[28]. W 2007 roku koncern zobowiązał się do wypłaty (na mocy ugody) prawie 5 miliardów dolarów osobom poszkodowanym w wyniku zażywania Vioxxu. Szacuje się, że z powodu stosowania tego leku 140 000 Amerykanów mogło mieć atak serca, a na całym świecie mogło umrzeć 60 000 osób.

– W 2009 roku wyszło na jaw, że Scott Reuben, anestezjolog, sfałszował 21 badań na temat środków przeciwbólowych, które stosowano podczas i po operacjach ortopedycznych. Okazało się, że jego prace były sponsorowane przez przemysł farmaceutyczny, a on sam był w nim zatrudniony. Czasopismo Scientific American nazwało go „medycznym Madoffem”^[29].

– W 1998 roku lekarz Andrew Wakefield na łamach czasopisma Lancet opublikował pracę, która sugerowała związek między szczepionką MMR (przeciw odrze, śwince i różyczce) a autyzmem. Artykuł okazał się oszustwem i został wycofany w 2010 roku^[30]. Dziennikarskie śledztwo Briana Deera wykazało, że Wakefield był opłacany przez Richarda Barra, prawnika, który planował zaskarżyć producentów szczepionek o odszkodowanie. Co więcej, Wakefield kilka miesięcy przed publikacją pracy złożył wniosek o opatentowanie szczepionki przeciw odrze. Lekarz zamierzał wzbogacić się dzięki udziałom w firmach, które miały produkować alternatywne szczepionki i zestawy do diagnostyki chorób^[31].

– W 2007 roku zostało skazanych dwóch sanitariuszy i dwóch lekarzy w aferze „łowców skór”. Proceder polegał na pozbawianiu życia pacjentów i sprzedaży informacji o zwłokach zakładom pogrzebowym. Afera została ujawniona w 2002 roku przez Gazetę Wyborczą i Radio Łódź.

– W 2009 roku koncern farmaceutyczny Pfizer został ukarany sumą 2 miliardów 300 milionów dolarów. Rząd USA oskarżył go o nielegalne praktyki marketingowe dotyczące 13 leków. Firma promowała swoje farmaceutyki zapraszając lekarzy do luksusowych ośrodków na rzekome szkolenia, podczas których fundowano im m.in. masaże, grę w golfa i wycieczki.

– W 2012 roku koncern Johnson & Johnson został ukarany za ukrywanie ryzyka związanego ze stosowaniem antypsychotycznego leku Risperdal i niezgodnie z prawdą zachwalanie leku jako bezpieczniejszego niż farmaceutyki konkurencji. Farmaceutyczny gigant miał zapłacić 1,1 mld dolarów kary.

Przypisy:

1. Maj M (2008), „Non-financial conflicts of interests in psychiatric research and practice„, British Journal of Psychiatry, 193 (2), 91–2. PMID: 18669986.
2. Patsopoulos NA, Ioannidis JP, Analatos AA (2006), „Origin and funding of the most frequently cited papers in medicine: database analysis”, BMJ, 332 (7549), 1061–4. PMID: 16547014.
3. Bekelman JE, Li Y, Gross CP (2003), „Scope and Impact of Financial Conflicts of Interest in Biomedical Research: A Systematic Review”, JAMA, 289 (4), 454–65. PMID: 12533125.
4. Dorsey et al (2009), „Funding of US Biomedical Research, 2003-2008”, JAMA, 303 (2), 137–43. PMID: 20068207.
5. Blumenthal et al (1996), „Relationships between Academic Institutions and Industry in the Life Sciences — An Industry Survey”, New England Journal of Medicine, 334 (6), 368–73. PMID: 8538709.
6. Bodenheimer T (2000), „Uneasy Alliance — Clinical Investigators and the Pharmaceutical Industry”, New England Journal of Medicine, 342 (20), 1539–44. PMID: 10816196.
7. Mello MM, Clarridge BR, Studdert DM (2005), „Academic Medical Centers’ Standards for Clinical-Trial Agreements with Industry”, New England Journal of Medicine, 352 (21), 2202–10. PMID: 15917385.
8. Campbell et al (2007), „A National Survey of Physician–Industry Relationships”, New England Journal of Medicine, 356 (17), 1742–50. PMID: 17460228.
9. Roseman et al (2011), „Reporting of Conflicts of Interest in Meta-analyses of Trials of Pharmacological Treatments”, JAMA, 305 (10), 1008–17. PMID: 21386079.
10. Jagsi et al (2009), „Frequency, nature, effects, and correlates of conflicts of interest in published clinical cancer research”, Cancer, 115 (12), 2783–91. PMID: 19434666.
11. Riechelmann et al (2007), „Disclosure of Conflicts of Interest by Authors of Clinical Trials and Editorials in Oncology”, Journal of Clinical Oncology, 25 (29), 4642–7. PMID: 17925561.
12. Cosgrove et al (2006), „Financial Ties between DSM-IV Panel Members and the Pharmaceutical Industry”, Psychotherapy and Psychosomatics, 75 (3), 154–60. PMID: 16636630.
13. Cosgrove L, Krimsky S (2012), „A Comparison of DSM-IV and DSM-5 Panel Members’ Financial Associations with Industry: A Pernicious Problem Persists”, PLoS Medicine, 9 (3), e1001190. PMID: 22427747.
14. Cosgrove L, Bursztajn HJ, Krimsky S (2009), „Developing Unbiased Diagnostic and Treatment Guidelines in Psychiatry”, New England Journal of Medicine, 360 (19), 2035–6. PMID: 19420379.
15. Buchkowsky SS, Jewesson PJ (2004), „Industry Sponsorship and Authorship of Clinical Trials Over 20 Years”, Annals of Pharmacotherapy, 38 (4), 579–85. PMID: 14982982.
16. Cosgrove et al (2009), „Conflicts of Interest and Disclosure in the American Psychiatric Association’s Clinical Practice Guidelines”, Psychotherapy and Psychosomatics, 78 (4), 228 –32. PMID: 19401623.
17. Kelly et al (2006), „Relationship between drug company funding and outcomes of clinical psychiatric research”, Psychological Medicine, 36 (11), 1647–56. PMID: 16893480.
18. Perlis et al (2005), „Industry Sponsorship and Financial Conflict of Interest in the Reporting of Clinical Trials in Psychiatry”, American Journal of Psychiatry, 162 (10), 1957–60. PMID: 16199844.
19. Friedman LS, Richter ED (2004), „Relationship Between Conflicts of Interest and Research Results”, Journal of General Internal Medicine, 19 (1), 51–6. PMID: 14748860.
20. Lexchin et al (2003), „Pharmaceutical industry sponsorship and research outcome and quality: systematic review”, BMJ, 326 (7400), 1167–70. PMID: 12775614.
21. Ridker PM, Torres J (2006), „Reported Outcomes in Major Cardiovascular Clinical Trials Funded by For-Profit and Not-for-Profit Organizations: 2000-2005”, JAMA, 295 (19), 2270 –4. PMID: 16705108.
22. Als-Nielsen et al (2003), „Association of Funding and Conclusions in Randomized Drug Trials: A Reflection of Treatment Effect or Adverse Events?”, JAMA, 290 (7), 921–8. PMID: 12928469.
23. Jørgensen, Hilden, Gøtzsche (2006), „Cochrane reviews compared with industry supported meta-analyses and other meta-analyses of the same drugs: systematic review”, BMJ, 333 (7572), 782. PMID: 17028106.
24. Jørgensen et al (2008), „Industry-supported meta-analyses compared with meta-analyses with non-profit or no support: Differences in methodological quality and conclusions”, BMC Medical Research Methodology, 8, 60. PMID: 18782430.
25. Ioannidis JP (2005), „Why Most Published Research Findings Are False”, PLoS Medicine, 2 (8), e124. PMID: 16060722.
26. Ioannidis JP (2011), „An Epidemic of False Claims: Competition and conflicts of interest distort too many medical findings”, Scientific American, 304 (6), 16. PMID: 21608392.
27. Wang et al (2010), „Association between industry affiliation and position on cardiovascular risk with rosiglitazone: cross sectional systematic review”, BMJ, 340, c1344. PMID: 20299696.
28. Abramson J, Starfield B (2005), „The Effect of Conflict of Interest on Biomedical Research and Clinical Practice Guidelines: Can We Trust the Evidence in Evidence-Based Medicine?”, Journal of the American Board of Family Medicine, 18 (5), 414–8. PMID: 16148253.
29. Brendan B (2009), „A Medical Madoff: Anesthesiologist Faked Data in 21 Studies”, Scientific American.
30. Godlee F, Smith J, Marcovitch H (2011), „Wakefield’s article linking MMR vaccine and autism was fraudulent”, BMJ, 342, c7452. PMID: 21209060.
31. Deer B (2011), „Secrets of the MMR scare. How the vaccine crisis was meant to make money”, BMJ, 342, c5258. PMID: 21224310.